از باستان تا قرون وسطی
اولین سیستمهای حمل عمودی مجهز به قرقره و ریسمان در یونان باستان (حدود ۲۳۶ قبل از میلاد) توسط ارشمیدس و در روم باستان در کلوسئوم مورداستفاده قرار گرفتند، اما همگی برای حمل بار بودند نه انسان .
صندلی پرندهی سلطنتی
در قرن هجدهم، لویی پانزدهم در ورسای از «صندلی پرنده» استفاده کرد که نوعی آسانسور اولیه دستی بود، اما برای حمل مسافر بهکار میرفت.
اختراع مهم: ترمز ایمنی اوتیس
نقطه عطف اصلی در سال ۱۸۵۲ رخ داد؛ الیشا اوتیس دستگاهی اختراع کرد که در صورت پاره شدن کابل، ترمز اضطراری باعث توقف کابین میشد. او این سیستم را در نمایشگاه Crystal Palace (نیویورک) با آوردن ریسمان بهطور نمایشی برید و گفت: «همه امن هستند!».
نصب اولین آسانسور مسافربر
در ۲۳ مارس ۱۸۵۷، اولین آسانسور ایمنی برای مسافران در فروشگاهی در نیویورک نصب شد . این رویداد راه را برای ساخت آسمانخراشها و شکلگیری شهرهای عمودی هموار کرد .
پیشرفت فناوریها
الکتریکی شدن آسانسورها
اولین آسانسور برقی در سال ۱۸۸۰ توسط ورنر فون زیمنس ساخته شد. کاربرد برق، سرعت و ایمنی را بهطرز قابل توجهی افزایش داد .
درهای اتوماتیک
در سال ۱۸۸۷، الکساندر مایلز طراحی و اختراع کرد که درهای کابین و چاهک بهطور خودکار باز و بسته شوند، بدون دخالت دست .
جهشهای مدرن
پس از جنگ جهانی دوم، ورودیهای میکروپروسسوری، سیستمهای زمانسنج و هوشمند باعث کارایی بینظیر آسانسورها شدند.
در سالهای اخیر، آسانسور MULTI توسط ThyssenKrupp معرفی شد: بدون کابلی با موتور مغناطیسی خطی، قادر به حرکت عمودی و افقی است.
حقایق جالب
سریعترین آسانسور جهان در برج «CTF Finance Centre» در چین سرعتی معادل ۷۲۰۰ متر در دقیقه (حدود ۷۴ کیلومتر در ساعت) دارد.
آسانسور “بایلونگ” در چین یکی از مرتفعترین آسانسورهای شیشهای دنیاست.
منبع موسیقی آسانسور (Muzak) در دهه ۱۹۲۰ آمده است تا از اضطراب مسافران بکاهد.
فشارهای شهری بدون آسانسور امکانپذیر نبود؛ آسانسورها نقش کلیدی در شکلگیری خطوط آسمانی نیویورک، شیکاگو و دیگر کلانشهرها داشتند.
یکی از نخستین آسانسورهای نصبشده در ایران مربوط به ساختمان بانک ملی در خیابان فردوسی تهران است. این آسانسور توسط شرکتهای اروپایی (اغلب آلمانی و فرانسوی) ساخته و نصب شد.
تأثیر و آینده
ساختوساز شهری
آسانسورها امکان ساخت آسمانخراشها را فراهم کردند و تراکم جمعیت در شهرها را افزایش دادند، که محورها اقتصادی، انرژی و فرهنگی کلانشهرها را تغییر داد .
رویکرد آینده
فناوریهایی مانند بدون کابل، هوش مصنوعی برای مدیریت ترافیک کابینها، طراحی سهبعدی مسیرهای حرکت و آسانسورهای فضاپیما (space elevators) در حال بررسی و توسعهاند .
اولین آسانسورها در ایران
ورود به ایران
اولین آسانسور در ایران به اوایل دوره پهلوی بازمیگردد. در این زمان، ساختمانهای مدرن و چندطبقه مانند بانک ملی ایران، هتلها، و ادارات بزرگ در شهرهایی مثل تهران، مشهد و تبریز ساخته شدند. در این بناها، برای اولین بار از آسانسورهای وارداتی استفاده شد.
اولین نمونه در تهران
یکی از نخستین آسانسورهای نصبشده در ایران مربوط به ساختمان بانک ملی در خیابان فردوسی تهران است. این آسانسور توسط شرکتهای اروپایی (اغلب آلمانی و فرانسوی) ساخته و نصب شد.
نمونههای تاریخی مهم
۱. هتل فردوسی تهران
این هتل از اولین ساختمانهای چندطبقهای بود که در دهه ۱۳۰۰ به آسانسور مجهز شد. آسانسور این هتل دستی بود و توسط یک اپراتور کنترل میشد.
۲. برج ساعت تبریز
ساختمان شهرداری تبریز که در دهه ۱۳۱۰ ساخته شد، از آسانسوری استفاده میکرد که برای دسترسی به برج ساعت طراحی شده بود. این آسانسور اکنون بهعنوان یک قطعه تاریخی و نمادین در این ساختمان حفظ شده است.
۳. آسانسور در کاخهای سلطنتی
در کاخهای سلطنتی نظیر کاخ گلستان و کاخ سعدآباد، آسانسورهایی طراحی شدند که بیشتر جنبه تشریفاتی داشتند. این آسانسورها اغلب از چوب و شیشه ساخته شده و با دکورهای هنری تزئین شده بودند.
ویژگیها و طراحی آسانسورهای اولیه
دستی بودن کنترل
بسیاری از آسانسورهای اولیه در ایران به صورت دستی توسط یک اپراتور کنترل میشدند و مسافران باید شماره طبقه را به اپراتور میگفتند.
ساختار کابینها
کابینهای آسانسورهای اولیه از چوب مرغوب، شیشههای تراشخورده و تزئینات فلزی ساخته میشدند. این طراحیها علاوه بر عملکرد، جنبه زیباییشناسی داشتند.
ظرفیت محدود
آسانسورهای اولیه معمولاً ظرفیت بسیار محدودی داشتند (۳ تا ۴ نفر) و عمدتاً برای افراد خاص یا کارکنان ساختمان استفاده میشدند.
تحولات پس از دهه ۱۳۴۰
ورود آسانسورهای پیشرفته
از دهه ۱۳۴۰، آسانسورهای مدرنتر با دربهای اتوماتیک و موتورهای برقی وارد کشور شدند. این فناوریها بیشتر در ساختمانهای تجاری و مسکونی لوکس استفاده میشدند.
توسعه در شهرهای بزرگ
در شهرهای بزرگی مثل تهران، مشهد و شیراز، ساختمانهایی مانند بیمارستانها، برجها و هتلهای جدید به آسانسور مجهز شدند که ایمنی و کارایی بیشتری داشتند.
امروزه و حفظ آسانسورهای قدیمی
نگهداری از آسانسورهای تاریخی
در برخی از ساختمانهای تاریخی ایران که هنوز پابرجا هستند، آسانسورهای اولیه بهعنوان بخشی از هویت آن بناها حفظ شدهاند. این آسانسورها گاهی بازسازی شده یا به عنوان آثار موزهای به نمایش درآمدهاند.
الهام از طراحی سنتی
طراحی برخی آسانسورهای جدید، بهویژه در هتلها و بناهای گردشگری، از سبکهای سنتی آسانسورهای قدیمی ایران الهام گرفته است.
ورود فناوریهای نوین در حوزه آسانسور به ایران بازتابی از روند توسعه صنعتی و نیازهای روزافزون شهرنشینی است. در این مسیر، چند دوره و تحول کلیدی وجود دارد:
دهه ۱۳۴۰: آغاز مدرنیزاسیون
واردات آسانسورهای اروپایی
با رشد شهرنشینی و ساخت ساختمانهای بلندمرتبه در شهرهای بزرگی مثل تهران، مشهد، و اصفهان، شرکتهای اروپایی مانند اوتیس (Otis)، شیندلر (Schindler)، و تایسنکروپ (ThyssenKrupp) وارد بازار ایران شدند. این شرکتها اولین آسانسورهای مدرن برقی را وارد کردند.
استانداردهای نوین
با ورود آسانسورهای برقی، استانداردهای ایمنی و عملکرد نیز بهبود یافت. بهویژه استفاده از دربهای اتوماتیک و سیستمهای قفل ایمنی در این دوره متداول شد.
ساخت اولین کارخانهها
اولین کارخانههای مونتاژ آسانسور در این دوره تأسیس شدند. این کارخانهها قطعات وارداتی را مونتاژ میکردند و خدمات نصب و تعمیر ارائه میدادند.
دهه ۱۳۵۰: پیشرفتهای بومی
تأسیس شرکتهای داخلی
با گسترش صنعت ساختمان، شرکتهای داخلی نظیر آسانسور ایران و آسانسور دنا شروع به فعالیت کردند. این شرکتها به مونتاژ و نصب آسانسورهای وارداتی و همچنین تولید برخی قطعات ساده پرداختند.
توسعه در پروژههای بزرگ
پروژههای بزرگی مانند برج آزادی و ساختمانهای دولتی به آسانسورهای پیشرفته مجهز شدند. این پروژهها اغلب با مشارکت مهندسان داخلی و مشاوران خارجی انجام میشد.
دهه ۱۳۶۰: چالشها و نوآوریها
تأثیر جنگ ایران و عراق
در این دوره، واردات قطعات به دلیل تحریمها و شرایط جنگی با چالش مواجه شد. این امر شرکتهای داخلی را به سمت تولید قطعات داخلی سوق داد.
توسعه قطعات داخلی
در این دوره، صنایع داخلی توانستند بخشهایی از سیستم آسانسور (مانند کابین، درب، و قطعات مکانیکی) را بومیسازی کنند.
دهه ۱۳۷۰ و ۱۳۸۰: عصر تحول
تکنولوژیهای مدرن
با پایان جنگ و گسترش روابط تجاری، شرکتهای داخلی به واردات تکنولوژیهای مدرنتر روی آوردند. سیستمهای کنترل هوشمند، درایوهای فرکانس متغیر (VVVF)، و آسانسورهای بدون موتورخانه (MRL) در این دوره وارد بازار شدند.
همکاریهای بینالمللی
شرکتهای داخلی با برندهای مطرح جهان قراردادهایی برای تولید تحت لیسانس امضا کردند. این همکاریها به بهبود کیفیت و استانداردها کمک کرد.
ظهور آسانسورهای پانوراما و شیشهای
در دهه ۱۳۸۰، آسانسورهای شیشهای و پانوراما با طراحی مدرن در مراکز خرید، هتلها و برجهای لوکس نصب شدند.
دهه ۱۳۹۰: رشد فناوری و هوشمندسازی
آسانسورهای هوشمند
سیستمهای هوشمند مدیریت ترافیک (Destination Control) در آسانسورهای برجهای اداری و مسکونی مرتفع مورد استفاده قرار گرفتند.
توسعه تولید داخلی
شرکتهای ایرانی شروع به تولید موتورهای آسانسور و تابلوهای فرمان کردند. همچنین تلاشهایی برای بومیسازی فناوریهای پیچیدهتر انجام شد.
آسانسورهای پرسرعت
با ساخت برج میلاد و دیگر آسمانخراشها، نیاز به آسانسورهای پرسرعت مطرح شد. آسانسورهای پرسرعت خارجی در این پروژهها به کار گرفته شدند.
دهه ۱۴۰۰: چشمانداز آینده
حرکت به سمت فناوریهای پیشرفته
در سالهای اخیر، فناوریهایی مانند آسانسورهای بدون کابل (MULTI)، سیستمهای مغناطیسی خطی (مانند آسانسورهای Maglev)، و آسانسورهای انرژیزا (Regenerative) در جهان معرفی شدهاند. شرکتهای ایرانی نیز به تحقیق و توسعه در این حوزهها علاقه نشان دادهاند.
تمرکز بر انرژی و محیطزیست
آسانسورهای کممصرف با استفاده از مواد سبکتر و سیستمهای بازیافت انرژی (Regen Drive) در حال ورود به بازار ایران هستند.
نوآوری در طراحی و مهندسی
استفاده از طراحیهای مدرن و جذاب برای کابینها، سیستمهای کنترل لمسی، و سیستمهای هوشمند برای کاهش زمان انتظار در ساختمانهای بلندمرتبه بهتدریج در حال گسترش است.
جمعبندی
ورود فناوریهای نوین در حوزه آسانسور به ایران مسیری پویا و پرفرازونشیب بوده است. امروزه، صنعت آسانسور ایران توانسته به نقطهای برسد که در بسیاری از حوزهها با استانداردهای جهانی همسو باشد و در برخی زمینهها به توسعه فناوریهای بومی بپردازد. با ادامه پیشرفتها در هوشمندسازی، کاهش مصرف انرژی، و طراحیهای نوآورانه، آینده این صنعت در ایران روشن به نظر میرسد.
